Stilte in dualiteiten
stel je een stil leeg landschap voor
wat zie je dan … niets
niets dan wit
elke smet vloekt, raast en tiert
verstoort de stilte
stel je een stil leeg landschap voor
wat zie je dan … niets
niets dan zwart
zwart dat alles absorbeert
en de stilte presenteert
stilte is een roerloos stilzwijgende figuur
die oplost in een raadselachtige leegte
stilte wie verlangt er niet naar
om er even niet te zijn
Geïnspireerd door De stilte van het licht, Joost Zwagerman
In huis
is het donker, vormloos en stil
zacht licht van buiten
strijkt vage kleuren
een klavier verschijnt
wit, zonder klanken
gedempt kleurt een klik
de kamer in tinten van pastel
gapen en rekken, voeten
schuiven in sloffen, schrijden
over treden die kraken
een deur piept, slaat dicht
geuren van vers brood,
spiegelei en earl grey
zijn hand wrijft zacht en wekkend
over haar wang, ’t is tijd
later na de koffie samen
gaan beiden hun weg
hij schrijft wat hem bezighoudt
zij kneedt beelden van klei
zo verloopt dag van schemerlicht
naar schemerdonker
dan, laat in de avond
slaat een deur, kraken treden
schuiven voeten uit sloffen en
kleurt een klik de kamer duister
is het in huis donker, vormloos en stil
Eerder schreef ik over de baardmannen, Nico en Hans. Vandaag
leg ik de echte baardmannetjes onder de loep.
Ergens langs het Haringvliet ligt een ruigte waarin veel
riet groeit. Dé biotoop van de baardman. Niet dat ik eropuit was hen te zien,
ik wilde simpelweg van het landschap genieten en al wat zich aan vogels zou aandienen
was een krent in de pap.
Om negen uur rijd ik de kleine parkeerplaats op. Er staan al
wat fietsen en een enkele auto. Op weg naar de kijkhut komen twee mannen mij
tegemoet. Druk pratend kijken zij naar elkaars camera: vogelfotografen. Ook een
mooie manier om te vogelen. Genieten van de vangst en later thuis de buit tot
in detail bestuderen. Het ultieme doel is dan denk ik, zoveel mogelijk soorten,
zo perfect mogelijk vast te leggen.
Zelf fotografeer ik niet. Ik jaag met telescoop en
verrekijker. Het nu moment en de bestudering van de vogel beleef ik dan
intensiever. Later graaf ik dan in mijn herinnering, of lees een verhaal terug
over wat ik zag.
Na een tijdje struinen hoor ik bij herhaling het op een
belletje gelijkend pink tink. Baardmannetjes! Voor mij langs vliegen er een
tiental voorbij. Ik volg ze met mijn kijker en vang wat kleur en vorm op,
that’s all. De vogeltjes duiken verderop in het riet. Ik heb ze niet vast
kunnen leggen op mijn harde schijf. De fotograaf verderop wel. Trots laat hij
mij enkele plaatjes zien.
De vogel, een mannetje, was net geland in het riet. Goed te
zien zijn de zwarte bakkebaarden die fel afsteken tegen de grijze kop. Zijn
pootjes klemmen stevig om een stengel riet. In het najaar en de winter doet hij
zich tegoed aan het zaad van riet en rietachtige grassen. In de zomer eet hij
voornamelijk insecten.
Naar mate de ochtend vordert, kom ik steeds meer fotografen
tegen. Social media heeft zijn werk gedaan, want zij zijn allen op zoek naar de
baardmannen die op meerdere plekken te zien blijken te zijn. Het is wel grappig
om bij dit gegeven stil te staan, dat speuren naar één soort en haast geen oog
te hebben voor al het andere moois. Sommigen gaan zelfs zover dat als het
plaatje geschoten is, zij met spoed naar elders verkassen.
Eigenlijk, ik chargeer, parasiteer ik op de inspanningen van
de fotograaf, want regelmatig leen ik een foto van hen. Zo ook bij dit stukje. Vooruit
maar. Na een mooie ochtend verlaat ik het gebied. De parkeerplaats is aardig
gevuld. De volgende dag als ik langsrijd op mijn racefiets zijn alle plekken
bezet. De baardmannen, ergens langs het Haringvliet zijn een hotspot.
Al een tijdje wilden
Peter en ik samen naar de Maasvlakte. De plek waar welzijn en welvaart bij elkaar
komen. Omdat corona ons tegenhield om in één auto te rijden, reden wij apart en
spraken ter plekke af.
Meetingpoint: Bosjes
van Jans. ‘Hoever is het lopen naar het kijkscherm?’ ‘Vijf minuten denk ik.’
Vliegtuigstrepen wijzen naar de duinen.
De Stadsvogelaar, de stad ontvlucht,
ligt op ‘het balkon van Nederland’. Waarnaar tuurt hij? Vogels zijn immers ver
weg op zee.
Het is het lijnenspel dat fascineert.
Krom, recht en ruw. Zij zijn een grens tussen vlakken gevuld met kleur.
De Westplaat bij laagwater. Water dat
zijn eigen weg zoekt. Evenals de met het blote oog onzichtbare strandlopertjes.
De lucht lijkt rechts aan de horizon
uiteen te spatten.
Beslist geen zwart gat.
Het zal eind jaren negentienhonderdtachtig geweest zijn toen er nog voor de ochtendschemer werd aangebeld. Onderweg naar de voordeur schoot ik mijn jas aan en kauwde de laatste resten brood weg. Voor de deur stond een enigszins gezette man met walrussnor en een onvergetelijke grijns op zijn gezicht: Ari Stolk.
Ari was in
die tijd tekenaar van Vogels, het lijfblad van de Vogelbescherming. In elk
nummer stond er een column van, naar ik dacht, Nico de Haan. Juist, een van de
Baardmannetjes! Ari schetste bij het verhaaltje lange tijd een leuke tekening.
Die herfst
en winter trokken wij maandelijks naar de kust om samen met anderen de
spreeuwen- en vinkentrek te observeren en de aantallen te tellen. Het was een
groots opgezet project van de Vogelwerkgroep Voorne. Men hoopte antwoord te
krijgen op de vraag: Wat zou de invloed van een tweede Maasvlakte zijn op het
duin langs de kust met betrekking tot de flora en fauna en daarmee samenhangend
de vogeltrek?
Half in de
ochtend zat onze opdracht er meestal op en als wij tijd hadden trokken wij er
nog samen een paar uurtjes op uit.
En hij vertelt
over die keer dat hij een rollade op het vuur had gezet en in slaap gevallen
was. Hij werd gewekt door een brandlucht. In zijn keuken hing een vette walm. Van
zijn rollade was niets meer over dan een zwarte knol ter grootte van een kleine
kroot.
Hoe het
met de Maasvlakte en zijn infrastructuur is afgelopen is bekend. Nog steeds is
het een eldorado voor de vogelaar. Al is het minder dan voorheen. Zeker tijdens
de herfsttrek is het een komen en gaan van diverse en soms bijzondere
vogelsoorten.
Op de
Kwade Hoek is de spreeuwentrek ook goed te zien. Vaak golven zij mee met de
glooiingen van de duintoppen; een betoverend schouwspel. Bovendien zijn de
koperwieken en kramsvogels weer in het land. Zij doen zich te goed aan de rijpe
duindoornbessen, rozenbottels en lijsterbessen. Als de bessen tegen de winter
opgegeten zijn en de vogels opgevet, trekt het gros verder. Maar grote
aantallen blijven ook achter. Roofvogels zoals havik en sperwer trekken vaak
mee met de kleinere trekvogels, voor hen is het ‘tafeltje dekje’ als de
zangertjes even niet opletten wanneer zij zich te goed doen aan de bessen, of als
zij na hun maal zachtjes en verzadigd indommelen.
Als Ari
nog had geleefd, had hij vast op zijn eigen wijze een pracht tekening van het
tafereel gemaakt.
Hij troont als een vorst op de zetel, de staart om de
achterpoten gevouwen. Zijn oren zijn gespitst en zijn groene ogen priemen door
de ruimte. Stil en onbewogen.
*
In het centrum van de oude stad staat bij de
haven een statig pand. In vroeger tijden deed het dienst als woning van een
handelsman, een deftige patriciër. Nu woont er de vermogend filosoof Ludwig W. In
een van de vertrekken staat Suzanne, de geliefde van Ludwig, voor het raam. Zij
kijkt vanuit de hoogte uit over de struiken in tuin en de rivier erachter. In
haar handen draagt zij een kistje waarin een borstel, een poetslap en een
blikje boenwas liggen. Zij zet het kistje in een hoek van het vertrek en steekt
de ruimte diagonaal over. Daar in de hoek, achter een klassieke stoel met
rieten zitting, hangt een paars gordijn van velours. Hij bedekt een klein deel
van de wanden. Zij pakt het koord, schuift de stoel opzij en bindt de lap stof
op, zodat hij vrij van de vloer hangt. Dan loopt zij over de soms krakende vloer
naar de plek waar zij het kistje heeft achtergelaten. Zij wipt met haar duim de
deksel van het blikje boenwas open en brengt een toef van het goedje op de punt
van de borstel. Noest zet zij de eerste vierkante meter van de vloer in de was
om hem later op te poetsen met de lap uit het kistje. De geur van de was en het
kraken van de vloer geven haar een goed gevoel dat het midden houdt tussen
nostalgie en romantiek. Terwijl zij daar zo bezig is komt de kat onhoorbaar binnengeslopen. Hij kijkt wat rond
en tippelt naar de stoel in de hoek bij het doek van velours. Zo zwaar als hij
gebouwd is, zo soepel springt hij op de stoel en alsof hij de waarde van de
stoel weet, laat hij het na om zijn nagels te scherpen aan de biezen zitting. Kalm
vouwt hij zijn staart om een achterpoot. Dan begint het stille observeren.
*
Ludwig slaat zijn studieboek dicht en peinst
over wat hij zal aanvangen. Hij heeft zo zijn vaste rituelen. Elke morgen staat
hij om zes uur op, mediteert een kwartier om vervolgens ongeacht het weer, een
wandeling van een half uur te maken. Daarna wast en scheert hij zich en maakt
hij zich klaar voor zijn ontbijt. Om stipt acht uur gaat hij aan het werk, dat
uit studeren en schrijven bestaat. Tussendoor drinkt hij koffie en schept een
luchtje in de tuin. Om elf uur sluit hij zijn werkochtend af, ontspant wat en
bereidt zijn college voor dat hij elke middag geeft aan de Universiteit van
dezelfde stad waar hij woont.
Langzaam loopt hij naar de deur van zijn
studiekamer, opent hem en loopt al wat kwieker door de gang naar de deur waarachter
de trap naar de bovenverdieping leidt. De trap is bekleed met een loper die met
koperen roedes op zijn plaats wordt gehouden. Zijn voetstappen worden gedempt
door het tapijt, hetgeen niet verhindert dat een enkele trede kraakt. Boven
komt de geur van boenwas hem tegemoet. De deur van het vertrek waar Suzanne aan
het werk is staat open. Ludwig gaat niet naar binnen maar blijft staan en
observeert de kamer zoals die zich toont.
Stel nu, zo denkt hij, dat deze kamer de
wereld is. Dan is de wereld alles wat het geval is. Dat wat het geval is zijn
de feiten. De wereld valt als het ware in feiten uiteen. En hij denk zich een
voorbeeld. De kat (feit) zit (feit van hoedanigheid) op de stoel (feit). Wij
maken beelden van de feiten die met elkaar in het beeld verbonden zijn. En het
totaal van die connecties is de wereld zoals die zich aan ons toont.
Ongemerkt is Ludwig zachtjes gaan bewegen,
alsof hij voor een groot gehoor uitlegt wat zijn visie is. Suzanne moet dat
gemerkt hebben, want plots kijkt zij achterom en ziet Ludwig in een soort van
trance.
‘Wat ben jij aan het murmelen’, zegt zij.’
‘Ik probeer de wereld te vangen in woorden.’
‘Maar dat doen wij toch al?’
Ludwig legt het een en ander uit en
formuleert nieuwe gedachten. ‘Het logische beeld van de feiten is de gedachte. In
de zin, - De kat zit op de stoel. -, drukt de gedachte zich zintuiglijk
waarneembaar uit. Aha, deze gedachte is dus de betekenisvolle zin’… ‘Ja, maar
wat wil je nu eigenlijk zeggen. Waar wil je naartoe?’, vraagt Suzanne. Ludwig
zucht diep en zegt cryptisch: ‘Zoals er een muze is voor de poëzie, is er een wil
tot weten.’ Er valt een stilte. Meeuwen steken fel af tegen de donkere wolken
boven de rivier. De wereld toont zich, ook buiten de kamer.
‘Goed, de wereld toont het bestaan, maar hij
toont ook het niet-bestaan. De kat zit op de stoel, hij ligt daar niet… er zit
geen hond op de stoel… Wat hier nu mee aan te vangen?’ De zin kan de
werkelijkheid beschrijven, maar niet de gehele werkelijkheid. De zin is maar
ten dele waar. Over een deel kunnen wij dus niet spreken’ …
‘Maar neem nu de zin. Die toont wat hij zegt.
Formeel gezien is het mogelijk dat hij waar is. Maar als de zin een tautologie
is, heeft zij weliswaar een waarheidsgehalte, maar geen betekenis. Want wat
zegt het dat de kat op de stoel zit en op de stoel zit. Of neem de contradictie,
deze zin is onwaar: De kat zit op de stoel en zit niet op de stoel. Die zin
heeft geen enkele betekenis’. Zo kabbelt de lunch voort en verstrijkt de tijd.
‘Zeg Ludwig je moet zo naar college’… ‘Die ga ik uitstellen’. ‘Uitstellen?’
‘Ja, ik ben iets belangrijks op het spoor. Als ik dat op papier krijg, is er
stof voor een heel collegejaar. Zou jij mij willen aanhoren en wat feedback
geven?’ Terwijl Suzanne van haar lunch geniet, banjert Ludwig heen en weer en
praat nog onbegrijpelijk voor zich uit. Er is geen samenhang tussen zijn zinnen.
Pas als hij gaat zitten en van zijn thee drinkt en een hap van zijn broodje
heeft genomen, legt hij zijn handen op tafel en vertelt.
‘De wereld toont zich, maar hij toont niet
alles. Van dat wat zich toont maken wij zinnen. Echter de zinnen zijn begrensd.
Niet alles is te zeggen. En verder, in samenhang daarmee; wat wij niet denken
kunnen, kunnen wij niet denken … Wij kunnen dus ook niet zeggen, wat wij niet
kunnen denken’ …
‘Waarvan
men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen’.
Na een korte stilte komt er niets dan een peinzend mmm over de lippen van
Suzanne.
‘Juist ja’, zegt Ludwig. ‘Dat is het enige wat je formeel kunt zeggen’.
#
Dit verhaal is
gebaseerd op: Studie van een kat van M. C. S. Valadon.
De Tractatus
Logico-Philosophicus van de filosoof L. Wittgenstein
Corona,
de plaaggeest, veroorzaakte dat ik een half jaar inactief was als vogelgids bij
Natuur Monumenten. Nu is dat geen ramp natuurlijk, want vogelen kan ik heel
goed alleen, maar ik miste het wel. Half september mocht het weer.
Tegen
negen uur in de morgen snoeren de deelnemers en ik de witte elastiekjes van de
blauwe mondkapjes achter onze oren. Pas daarna vaart de pont in rustig tempo
uit. Aan wal op Tiengemeten stel ik mij nogmaals voor en heet de bezoekers
welkom. De excursie ’op zoek naar roofvogels’ kan beginnen.
Al
direct is het raak. Een torenvalk bidt boven speelnatuur. Voor mij een ideaal
moment om ook iets over het natuurlijk aangelegde speelterrein te vertellen, ik
werk daar immers als vrijwilliger in het onderhoud. Een wandeling door het
gebied zou helemaal mooi zijn, dus klimmen wij met zijn allen over het hek. De
plantenrijkdom ter plekke is, ondanks dat de bloei haast voorbij is, het waard
om er informatie over te geven.
In
aantal laten de roofvogels het afweten, maar qua soorten is het feest. Bijna al
de gehoopte soorten laten zich zien. Van de roofvogels die verstek laten gaan
weet ik smeuïge verhalen te vertellen, zodat zij toch acte de préséance geven.
Opgewonden
en wijzend roept een jongen. ‘Wat is dat voor een grote roofvogel Tino’.
Terwijl ik de vogel observeer, passeren de namen van de geleerde soorten een
voor een de revue. ’Een zeearend’, zeg ik. Nog even is er twijfel. De vogel
heeft namelijk een relatief snelle vleugelslag. Als er later een gans onder de
arend doorvliegt, is de determinatie klip en klaar. Een gans past namelijk
makkelijk twee tot drie keer in een zeearend.
Om
in te haken bij het enthousiasme van de deelnemers, las ik een koffiepauze in
en vertel anekdotes over de grootste roofvogel van ons land. Daarna vervolgen
wij onze excursie naar de aardappelloods. De naam zegt het al, hier werd een
deel van de aardappeloogst in vroeger tijden bewaard. Ter plaatse wist ik
tussen de wortels van een populier nog een nest van een wilde bijensoort te
vinden. Omdat het warm was, waren de beestje actief.
Op
de terugweg naar de pont, laten zich ook nog enkele kleinere vogelsoorten zien,
zoals de graspieper en de putter. Het leuke is dat de deelnemers het geleerde
in de praktijk brengen, want telkens wijst men op vogels en plantjes en brengt
ze op naam. Moeilijk blijkt de chicorei. Een oudere deelnemer weet te vertellen
dat daar in de oorlog surrogaatkoffie van gemaakt werd. Hij trekt een vies
gezicht. De verhalen komen los. Een mooi moment om de excursie af te sluiten.
Inmiddels en dat zeker niet terzijde laait corona weer op en liggen ook de excursies weer stil en is de titel dus gedateerd.
